Toornwerd is een klein dorp in de gemeente Loppersum in het noorden van de provincie Groningen. Het dorp ligt ten westen van het Boterdiep, tussen Middelstum en Kantens en telde 136 inwoners op 1 januari 2006. Toornwerd vormde vroeger onderdeel van het Oosterambt, het oostelijk onderkwartier van het Ommeland Hunsingo.
De plaats wordt al vermeld in de tiende eeuw als Thornvurd, wat vertaald kan worden als met doornen begroeide wierde . Op sommige kaarten staat het gespeld als Dorware of Doornwert of Dornwert. De schrijfwijze op kaarten werd waarschijnlijk eind 18e, begin 19e eeuw gewijzigd in Toornwerd of Toornwert, daar in het kadastrale minuutplan van 1832 staat vermeld dat de naam niet Doornwert, maar Toornwert is.[1] In een verslag van een schoolmeester uit 1828 wordt echter nog wel duidelijk aangegeven dat de schrijfwijze met een 'D' begint en niet met een 'T': "Doornwert of Dornwert " en dat Dornwert de vroegere schrijfwijze was.[2]
Toornwerd ligt op een deels afgegraven 5 meter hoge wierde, die onderdeel vormde van de kwelderwal tussen Usquert en Westeremden, die werd afgezet op de westoever van de Fivelboezem. Deze kwelderwal werd bewoond vanaf 500 v.Chr. De wierde had een 4 meter brede ossengang[3] en in het midden het feit of 't faait . Hiervanuit werd de wierde radiaal verkaveld. Het feit werd later gedempt. Bij de geboorte van prinses Juliana is een lindeboom op deze plek geplant. De plek wordt nog steeds met faait aangeduid. De ossengang is aan de zuid- en oostzijde nog grotendeels intact.
Oorspronkelijk had het dorp een eigen kapel, gebouwd in 1487 door toedoen van de Hiddo van Ewsum bij zijn landgoed Snetwinkel . Aanvankelijk was het een zelfstandige parochie, maar na de Reductie werd Toornwerd samengevoegd met Middelstum, waar nog altijd een kerkpad naartoe leidt. Het torentje van de kerk brandde in 1796 af na een blikseminslag, waarna de kapel niet meer werd gerestaureerd en langzaam verviel, waarop de restanten in 1818 werden opgeruimd. Het oude kerkhof is wel bewaard gebleven, bevat een aantal 17e- en 18e-eeuwse graven en wordt nog steeds gebruikt. Bij het kerkhof is in 1894 een fraaie toren gebouwd naar ontwerp van E. de Jonge, die in 1981 is gerestaureerd. In de toren werd de klok uit 1622 gehangen die in opdracht van Abel Coenders van Helpen werd gegoten en tussen de sloop van de kerk en de bouw van de toren in een klokkenstoel hing. De klok wordt volgens een informatiebord bij de wierde nog elke zaterdag geluid. De 13e-eeuwse doopvont van de kerk staat nu in de Sebastiaankerk in Bierum.
De wierde zelf is tussen 1893 en 1906 deels afgegraven en met behulp van een speciaal daarvoor gegraven watergang en een spoorlijn naar het Boterdiep afgevoerd naar de arme Drentse zandgronden en naar laagveengebieden. Op de overgebleven stukken staat de bebouwing, waaronder een aantal boerderijen en op het hoogste punt naast het feit de begraafplaats met het torentje.
Driesprong Dethmersweg met Toornwerderweg in het dorpje
Klokketorentje van Toornwerd op de begraafplaats
Afgegraven stuk wierde voor de Hoogemaheerd aan noordzijde van de wierde
Aan oostzijde van het Boterdiep loopt de Oldenoordweg door de oude streek Den Oert, die bereikbaar is via de brug Toptil. Hier stond in de middeleeuwen het stamslot De Oert van de familie van Ewsum, dat volgens een vervalste oorkonde rond 1250 door de Stadgroningers werd verwoest. In dezelfde vervalste oorkonde staat dat in 1278 in de nabijheid van dit verwoeste slot een borg werd gebouwd in opdracht van jonker Ewe van de Oert. Deze borg kreeg de naam 'Ewesheim' , een naam die later werd vervormd tot Ewsum. Nabij deze borg verrezen aan de Oldenoordweg twee boerderijen; het oudere Oldenoord aan het einde van de weg en het nieuwere Nienoord aan het begin van de weg. De nog altijd omgrachte kop-hals-rompboerderij Oldenoord staat waarschijnlijk op de plek van de oude borg Den Oert, gezien het feit dat er middeleeuwse stenen zijn gevonden. De boerderijnaam Nienoord zou mogelijk de oorsprong kunnen zijn van de later door Wigbold van Ewsum gestichte borg Nienoord bij Midwolde. In elk geval is het de naamgever van een familie met deze achternaam, daar die de boerderij rond 1767 in handen kreeg en vervolgens de boerderijnaam als achternaam ging gebruiken in de Franse tijd.[4] De boerderij De Noord ten oosten van Oldenoord behoorde vroeger ook bij Toornwerd, daar de Hoogpandstermaar die nu tussen beide boerderijen doorloopt , vroeger anders liep.
Groningen: Steden en dorpen Nederland: Provincies · Gemeenten
Bron: wikipedia.
